Γονείς και παιδιά: εν τω βάθει κατανόηση για μεγαλύτερη ενσυναίσθηση

Τα παιδιά που φέρονται αρνητικά είναι αποθαρρημένα. Αποθάρρυνση σημαίνει ότι τα παιδιά νιώθουν πως τα ίδια δεν μπορούν να ανήκουν στο οικογενειακό τους περιβάλλον με ένα θετικό τρόπο. Σαν συνέπεια αυτού του συναισθήματος, τα παιδιά συμπεριφέρονται αρνητικά δηλαδή με τη συμπεριφορά τους επιζητούν την προσοχή,  στοχεύουν στην υπεροχή, την εκδίκηση ή επιδεικνύουν ανικανότητα. Ανάλογα με τον σκοπό που έχει επιλέξει να έχει το παιδί  (άτοπη προσοχή, υπεροχή, εκδίκηση, ανικανότητα) ακολουθεί και η αντίστοιχη συμπεριφορά του παιδιού. Γιατί με αυτό τον τρόπο τα παιδιά πιστεύουν ότι μπορούν τελικά να ανήκουν, ότι αποκτούν σημασία.

Τρεις σημαντικοί παράγοντες στην ανάπλαση της συμπεριφοράς των παιδιών αποτελούν οι συγκινήσεις, το σχέδιο ζωής και ο καλός γονιός.

Συγκινήσεις

Με τον όρο συγκινήσεις εννοούμε την αυξημένη επίγνωση ενός αντικειμένου ή μιας κατάστασης, η οποία επίγνωση πλαισιώνεται από την υποκειμενική εμπειρία ευχάριστων ή οδυνηρών αισθημάτων, από την ισχυρή παρόρμηση για επίδειξη μιας συγκεκριμένης συμπεριφοράς και από ποικίλες σωματικές αλλαγές και διάχυτες διακυμάνσεις οργανικής φύσης.

Η διάκριση μεταξύ συναισθήματος και συγκίνησης αφορά στην ένταση, τη διάρκεια και το επίπεδο επεξεργασίας της διέγερσης. Μια κατάσταση αποτελεί συναίσθημα όταν υπάρξει η επίγνωση της κατάστασης αυτής από το άτομο. Μια κατάσταση αποτελεί συγκίνηση για το άτομο όταν υπάρχει κάποιου είδους κινητοποίηση. Έτσι ο καθένας μας είναι υπεύθυνος για τις συγκινήσεις του.

Όσον αφορά στα κίνητρα συμπεριφοράς των ατόμων, κάθε συμπεριφορά, ακόμα και αρνητική, εξυπηρετεί κάποιο σκοπό. Και οι συγκινήσεις μας βασίζονται στις πεποιθήσεις μας και στους σκοπούς μας. Νιώθουμε σύμφωνα με αυτά που πιστεύουμε. Για παράδειγμα, όταν πιστεύω ότι γενικά οι άνθρωποι έχουν φιλική διάθεση και ότι μπορώ να εμπιστευθώ, τότε τα συναισθήματά μου με τα οποία θα πλησιάσω τους άλλους θα είναι θετικά. Όταν πιστεύω ότι οι άνθρωποι δεν έχουν θετική διάθεση και ότι δεν είναι άξιοι εμπιστοσύνης, τότε δημιουργώ εχθρικά προς αυτούς συναισθήματα. Έτσι διατηρώ απόσταση και προδιαθέτω τον εαυτό μου προς μια αμυντική και εχθρική συμπεριφορά.

Όταν οι γονείς ενοχλούνται και θυμώνουν που το παιδί τους δεν κάνει αυτό που θέλουν εκείνοι, βιώνουν αρνητικά συναισθήματα όπως ο θυμός, τα οποία  αρνητικά συναισθήματα φανερώνουν ένα σκοπό: τον έλεγχο του παιδιού. Όταν οι γονείς αποφασίσουν ότι δεν χρειάζεται να ελέγχουν το παιδί τους, τότε δεν θα υπάρχει λόγος για τη γέννηση αυτών των αρνητικών συναισθημάτων. Μια σημαντική υπενθύμιση:  έλεγχος σημαίνει ότι οι γονείς θέτουν όρια και αφήνουν τα παιδιά να αποφασίσουν και να διδαχθούν από τις συνέπειες. Για την υγιή ανατροφή των παιδιών σαφώς και χρειάζονται, μεταξύ άλλων, η θέσπιση ορίων και η εφαρμογή λογικών συνεπειών. Σαφώς και χρειάζεται ο έλεγχος από την πλευρά των γονιών; η αγάπη αλλά και η θετική και εποικοδομητική μορφή του ελέγχου και όχι ο έλεγχος που ισοδυναμεί με επίδειξη δύναμης.

Τα παιδιά μαθαίνουν από τους ίδιους τους γονείς τους πώς να συμπεριφέρονται (κάθε είδους αντιδράσεις, λεκτικές εκφράσεις, κ.ά.) και αντίστοιχα κοινωνικοποιούνται. Μέρος λοιπόν αυτής της διαδικασίας αποτελεί και η χρήση των συγκινήσεων από το παιδί για την επίτευξη ενός συγκεκριμένου σκοπού. Ένα παιδί που έχει μάθει ότι μπορεί να πάρει αυτό που θέλει με τα δάκρυα, είναι το παιδί εκείνο που θα κλαίει προκειμένου να πείσει τον γονιό να του αγοράσει το τάδε παιχνίδι ή θα δείξει στον γονιό ότι είναι αδύναμο, ευαίσθητο. Έτσι το μήνυμα που περνάει το παιδί στο γονιό είναι ότι το παιδί πληγώνεται εύκολα. Ο γονιός θα σπεύσει να ικανοποιήσει τις ανάγκες του παιδιού επειδή θα νιώθει ενοχές σα γονιός και θα προσπαθήσει να αναπληρώσει το κενό κάνοντας τα χατίρια του παιδιού. Ακόμα δυσκολότερο να σταματήσει μια τέτοια συμπεριφορά είναι όταν το παιδί βλέπει τους γονείς του να φέρονται με παρόμοιο τρόπο στη συντροφική τους σχέση. Ποιος από τους δυο γονείς θα συνειδητοποιήσει ότι συμπεριφέρεται αντίστοιχα στον κόσμο των ενηλίκων και ότι μια τέτοια συμπεριφορά αποτελεί κακή μίμηση προτύπου για το παιδί;

Προτεινόμενη αντίδραση του γονέα:

• αναγνώριση ότι το παιδί είναι σε θέση να μεταχειριστεί τις συγκινήσεις του για να οδηγήσει τους γονείς προς την επίτευξη του σκοπού του
• μια θετική αντίδραση του γονέα είναι η αποφυγή μιας αντίδρασης τη στιγμή που το παιδί κλαίει και εν συνεχεία μιλώντας στο παιδί με κατανόηση και αγάπη, χωρίς φωνές, χωρίς κακοπροαίρετη κριτική, χωρίς αρνητικές λέξεις το μήνυμα που θέλει να δώσει στο παιδί.

Σχέδιο ζωής

Το σχέδιο ζωής αναφέρεται γενικά στο σύνολο των αμυντικών αντιδράσεων και εκλογικεύσεων που χρησιμοποιεί ένα άτομο προκειμένου να νιώσει υπεροχή απέναντι στους άλλους και να δικαιολογήσει τις τυχούσες αποτυχίες. Το σχέδιο ζωής ενός ατόμου διαμορφώνεται στα πρώτα επτά χρόνια της ζωής του παιδιού. Μπορεί να είναι είτε ένα υγιές σχέδιο ζωής είτε ένα σχέδιο ζωής με σημάδια παθολογίας. Τα πρώτα χρόνια της ζωής μας καλλιεργούμε τις πεποιθήσεις  μας σχετικά με τη ζωή, τον εαυτό μας και τους γύρω μας. Οι πεποιθήσεις αυτές μας συντροφεύουν στη πορεία μας στο κόσμο αυτό, και ανάλογα με το αξιακό μας σύστημα και την ηλικιακή ομάδα στην οποία βρισκόμαστε, μπορούμε να αναθεωρήσουμε ή όχι αυτές τις πεποιθήσεις. Το ποιοι είμαστε, το πώς αντιλαμβανόμαστε τους ανθρώπους γύρω μας, τι έχει σημασία για εμάς και τι όχι, και το πώς θα πρέπει να λειτουργούμε προκειμένου να ανήκουμε στο πρώιμο περιβάλλον (οικογένεια) είναι κάποιες από τις πεποιθήσεις που αναφέρονται στις πρώιμες πεποιθήσεις ενός παιδιού. Όταν όμως οι πεποιθήσεις ενός παιδιού είναι λανθασμένες, αυτό συμβαίνει διότι η ερμηνεία που δίδεται στις εμπειρίες είναι ανακριβείς ακριβώς λόγω της μικρής ηλικίας του, εφόσον το παιδί δεν έχει πείρα και γενικεύει σε υπερβολικό βαθμό ή κρίνει λανθασμένα.

Καλός γονιός

Ο «καλός γονιός» είναι εκείνος που έχει τόσο πολύ εμπλακεί με τα παιδιά του ώστε πιστεύει ότι πρέπει να κάνει ό,τι ζητάει το παιδί. Μπαίνει δηλαδή σε ρόλο «υπηρέτη». Ελέγχει αν το παιδί ξυπνά την ώρα που πρέπει και αν ντύθηκε σωστά. Συνέχεια προστάζει και προσφέρει ένα κουκούλι υπερπροστασίας. Με αυτό όμως τον τρόπο, το παιδί στερείται της αυτοπεποίθησης και της ανεξαρτησίας (η αυτοπεποίθηση και η ανεξαρτησία χτίζονται από πολύ νωρίς και αντιστοιχούν της κάθε ηλικιακής ομάδας). Ο καλός γονιός αναλαμβάνει την ευθύνη για τις πράξεις του παιδιού του και θεωρεί ότι η συμπεριφορά του παιδιού του είναι η αντανάκλαση της ικανότητάς του ως γονιός. Λυπάται και προστατεύει το παιδί του από τις συνέπειες των πράξεών του και το εμποδίζει να μάθει μόνο του. Κρατά το παιδί εξαρτημένο και έτσι νιώθει ότι ως γονιός αξίζει.

Οι παράγοντες που επηρεάζουν το σχέδιο ζωής των παιδιών είναι η οικογενειακή ατμόσφαιρα και οι αξίες, οι ρόλοι των δύο φύλων, ο οικογενειακός αστερισμός και οι μέθοδοι ανατροφής που ακολουθούν οι γονείς.

Οικογενειακή ατμόσφαιρα και αξίες

Με τον όρο οικογενειακή ατμόσφαιρα εννοούμε το πρότυπο των ανθρώπινων σχέσεων που εφαρμόζουν οι γονείς σε μια οικογένεια. Έτσι η οικογενειακή ατμόσφαιρα μπορεί να είναι φιλική ή εχθρική, αυταρχική ή επιτρεπτική, τακτική ή χαώδης, ανταγωνιστική ή συνεργάσιμη. Μέσα από την ατμόσφαιρα που επικρατεί στην οικογένεια, τα παιδιά απορροφούν τα χαρακτηριστικά αυτής και πλάθουν ένα πρότυπο. Για παράδειγμα, τα ενδιαφέροντα των γονιών μπορούν να απορροφηθούν από τα παιδιά ως δικά τους ενδιαφέροντα. Επίσης οι αξίες της οικογένειας γίνονται αξίες και των παιδιών. Υπάρχουν φορές όμως που οι αξίες δεν γίνονται εύκολα αντιληπτές. Για παράδειγμα, η μόρφωση είναι μια αξία την οποία μπορεί κάποιος να αναγνωρίσει στην πράξη.  Η τάση για νίκη ή δύναμη, είναι όμως κάτι που δεν είναι εύκολα αναγνωρίσιμο. Τα παιδιά δεν παραμένουν ουδέτερα απέναντι στις αξίες της οικογενείας τους. Κάθε παιδί αποφασίζει με ποιο τρόπο θα αντιδράσει. Έτσι, σε μια οικογένεια όπου η θρησκεία αποτελεί μια πολύ ισχυρή αξία, το ένα παιδί μπορεί να πιστεύει ενώ το άλλο δύναται να επαναστατήσει ή να αμφισβητήσει την αξία αυτή. Όταν μιλάμε για πεποιθήσεις, τότε δεν είναι αναγκαία η συμφωνία ανάμεσα στους δυο γονείς προκειμένου η πεποίθηση αυτή να γίνει οικογενειακή αξία. Για παράδειγμα, όταν η μητέρα πιστεύει ότι η ανώτερη εκπαίδευση είναι απαραίτητη ενώ ο πατέρας όχι, το παιδί είναι εκείνο το οποίο θα αποφασίσει με ποιο γονέα θα συμφωνήσει και ποιου γονέα τις αξίες θα απορρίψει.

Οι ρόλοι των δυο φύλων

Οι γονείς αποτελούν το ανδρικό και το γυναικείο πρότυπο για τα παιδιά τους. Ο ρόλος της μητέρας και ο ρόλος του πατέρα δίνουν στα παιδιά τους όχι μόνο την αίσθηση της ασφάλειας και της οικογενειακής ολοκλήρωσης αλλά και κατευθυντήριες γραμμές σχετικά με τον ίδιο το ρόλο των δύο φύλων. Τα παιδιά βλέπουν και ακούν, αλλά βασικά βιώνουν το πώς αντιμετωπίζονται οι ρόλοι του ανδρός και της γυναικός από τη συμπεριφορά του ίδιου του πατέρα τους και της μητέρας τους και εν συνεχεία βασίζουν τη στάση τους απέναντι στο δικό τους φύλο και στο αντίθετο φύλο, πάνω στη παρατήρηση της συμπεριφοράς των γονιών τους. Τα παιδιά μπορούν να δεχθούν ή να απορρίψουν τα πρότυπα που τους παρέχουν οι γονείς τους.

Οικογενειακός αστερισμός

Οικογενειακός αστερισμός είναι ο κοινωνικός και ψυχολογικός σχηματισμός μιας οικογενειακής μονάδας. Η ψυχολογική τοποθέτηση ενός παιδιού μέσα στην οικογένειά του συχνά είναι ανάλογη με τη θέση του παιδιού σε σχέση με τα αδέρφια του (πρώτο παιδί, δεύτερο παιδί, κλπ). Οι βασικοί παράγοντες του οικογενειακού αστερισμού είναι τα χαρακτηριστικά της προσωπικότητας και η συναισθηματική απόσταση που διατηρεί το κάθε μέλος της οικογένειας, οι ηλικιακές διαφορές, η σειρά γέννησης, η κυριαρχία ή η υποχωρητικότητα του κάθε μέλους της οικογένειας, το φύλο των αδελφών και το μέγεθος της οικογένειας. Ειδικότερα, η θέση του κάθε παιδιού στον οικογενειακό αστερισμό αλλά και όλοι οι προαναφερθέντες παράγοντες συμβάλλουν στη κατανόηση της δυναμικής της προσωπικότητάς του και επηρεάζουν την ανάπτυξη της προσωπικότητας του παιδιού. Κάθε παιδί λοιπόν κατέχει μια διαφορετική θέση μέσα στην οικογένεια και αντιμετωπίζει όλα τα γεγονότα και όλα τα βιώματα με διαφορετικό τρόπο, από τη δική του οπτική γωνία.

Η οικογενειακή ατμόσφαιρα αναφέρεται σε και εξηγεί τις ομοιότητες στη γενική συμπεριφορά των μελών της οικογένειας. Ο οικογενειακός αστερισμός αναφέρεται σε και εξηγεί τις διαφορές που υπάρχουν μεταξύ αδελφών. Το πρώτο παιδί βλέπει διαφορετικά τα πράγματα από ό,τι το νεότερο μέλος της οικογένειας. Επίσης ο ανταγωνισμός ανάμεσα στα αδέλφια μπορεί να επηρεάσει την ανάπτυξη της προσωπικότητάς τους. Για παράδειγμα, όταν ένα παιδί έχει επιτυχία σε ένα τομέα, μπορεί ένα άλλο παιδί της οικογένειας να αποθαρρύνεται ή να αποτυγχάνει σε αυτόν τον τομέα. Συνήθως ένα παιδί επηρεάζεται περισσότερο από τον αδερφό με τον οποίο έχει τις μεγαλύτερες διαφορές. Είθισται η θέση των παιδιών στην οικογένεια να περιγράφεται ως ακολούθως:

Το πρώτο παιδί για ορισμένο χρονικό διάστημα είναι ένα μοναχοπαίδι. Ως μοναχοπαίδι, λαμβάνει όλη την προσοχή από τους γονείς του και το ευρύτερο οικογενειακό του περιβάλλον. Με τον ερχομό του δεύτερου παιδιού, το πρώτο παιδί «χάνει» την αποκλειστική προσοχή και φροντίδα που λάμβανε ως πρώτο και μοναδικό παιδί, εφόσον τώρα οι γονείς προσφέρουν τη φροντίδα και την προσοχή τους σε δύο παιδιά. Το πρώτο παιδί συνεχίζει να θέλει να είναι το επίκεντρο της προσοχής και εμπλέκεται σε αντίστοιχες συμπεριφορές. Όταν όμως δεν καταφέρει το πρώτο παιδί να κρατήσει τα πρωτεία με θετική συμπεριφορά, τότε μπορεί να πετύχει την περισσότερη προσοχή των γονιών του με αρνητική συμπεριφορά.

Το δεύτερο παιδί από την άλλη μεριά, είναι το παιδί το οποίο αντιμετωπίζει κάποιον ο οποίος προηγείται (δηλαδή το πρώτο παιδί). Έτσι το δεύτερο παιδί μπορεί να νιώσει ανεπάρκεια καθώς δεν μπορεί να φτάσει το πρώτο παιδί που είναι και το μεγαλύτερο. Ίσως προσπαθήσει να βρει τη δική του θέση στην οικογένεια με το να υπερέχει σε τομείς στους οποίους το μεγαλύτερο παιδί υστερεί σε ικανότητα. Το δεύτερο παιδί μπορεί να γίνει ή περισσότερο επιθετικό ή περισσότερο παθητικό, ή πιο εξαρτημένο ή πιο αυτάρκες ή πιο κοινωνικό.

Όταν μπει στην οικογένεια ένα τρίτο παιδί, τότε το δεύτερο παιδί γίνεται το μεσαίο παιδί. Το μεσαίο παιδί συχνά νιώθει πιεσμένο και στερημένο από τα δικαιώματα και τα προνόμια των άλλων δύο παιδιών. Μπορεί να πιστέψει ότι η ζωή είναι άδικη ή μπορεί να αποφασίσει να ξεπεράσει την όποια μειονεκτική θέση το ίδιο νιώθει ότι ανήκει. Συχνά έχει την τάση να ενδιαφέρεται υπερβολικά για τη δικαιοσύνη και για την τήρηση των κανόνων.

Το μικρότερο παιδί, το μωρό της οικογένειας, συχνά οι γονείς το θεωρούν ένα παιδί αδύναμο ή ευάλωτο. Μερικές φορές όταν το παιδί επωφελείται από αυτή τη θέση την οποία του έδωσαν οι γονείς και το οποίο έχει αποφασίσει να δεχθεί, ναι μεν μπορεί να είναι το πιο χαριτωμένο, το πιο ευχάριστο, το πιο αδύναμο αλλά μπορεί με τη συμπεριφορά του να απαιτήσει να το «υπηρετούν». Το μικρότερο παιδί μπορεί να είναι είτε ο «καραγκιόζης» είτε ο «επαναστάτης».

Το μοναχοπαίδι τα χρόνια κατά τα οποία θα πρέπει να διαμορφώσει την προσωπικότητά του ανάμεσα σε ανθρώπους πολύ μεγαλύτερους από το ίδιο και με περισσότερες ικανότητες (απουσιάζει η έννοια του συνομήλικου ή της αδελφικής συνύπαρξης). Έτσι το μοναχοπαίδι αναπτύσσει μια ιδιαίτερη στάση που του εξασφαλίζει μια θέση ανάμεσα στους μεγάλους. Μπορεί να είναι είτε πολύ ομιλητικό, χαριτωμένο, ώριμό και έξυπνο ή δειλό και ανήμπορο ή ακόμα και να επιθυμεί να γίνεται πάντα αυτό που τα ίδιο επιθυμεί.

Μέθοδοι ανατροφής

Γενικά με τον όρο ανατροφή εννοούμε το σύνολο των περιβαλλοντικών παραγόντων που επηρεάζουν την ανάπτυξη και τη λειτουργία ενός οργανισμού. Η στάση των γονιών και η συμπεριφορά τους προς τα παιδιά και προς τον εαυτό τους αποτελεί σημαντικό παράγοντα για την πορεία της ζωής του παιδιού και άρα του μελλοντικού ενήλικα. Ανάλογα με το είδος της ανατροφής που εφαρμόζουν οι γονείς (αυταρχικοί, επιτρεπτικοί, δημοκρατικοί με συνέπεια) βλέπουμε ότι τα παιδιά καλλιεργούν τις πεποιθήσεις τους και τους στόχους τους αντίστοιχα.

Άσκηση: Πάρτε μολύβι και χαρτί. Σημειώσατε τη θέση του κάθε παιδιού: πρώτο, δεύτερο, τρίτο, μεσαίο, μικρότερο, μοναχοπαίδι. Κάθε θέση έχει τη δική της χαρακτηριστική γραμμή ανάπτυξης και τις ανάλογες πεποιθήσεις και απόψεις. Ποια είναι η ψυχολογική τοποθέτηση του καθενός από τα παιδιά σας βάσει της σειράς γέννησης, του φύλου και των πεποιθήσεων της οικογένειας σχετικά με τα αγόρια και τα κορίτσια; Ποια η διαφορά ηλικίας ανάμεσα στα αδέλφια; Όταν υπάρχει μεγάλη διαφορά ηλικίας ανάμεσα στα αδέλφια, συνήθως το μικρότερο παιδί θεωρείται μοναχοπαίδι.